Đề cương Văn hoá Việt Nam với việc xây dựng nền Giáo dục Xã hội Chủ nghĩa tiên tiến, mang đậm bản sắc dân tộc

Năm 1943, đồng chí Tổng Bí thư Trường Chinh đã soạn thảo bản Đề cương văn hoá Việt Nam và được Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương họp thông qua vào tháng 2-1943. Bản Đề cương hoá Việt Nam nêu lên nguyên tắc dân tộc hóa, đại chúng hóa và khoa học hóa trong xây dựng nền văn hóa mới. Đề cương xác định văn hoá là một trong ba mặt trận cách mạng, chỉ ra mối quan hệ giữa cách mạng chính trị với cách mạng kinh tế và cách mạng văn hoá; khẳng định vai trò lãnh đạo của Đảng đối với cách mạng văn hoá.

Bản “Đề cương Văn hóa Việt Nam” do Tổng Bí thư Trường Chinh soạn thảo năm 1943.

Bản Đề cương văn hóa Việt Nam năm 1943 được cấu trúc gồm 5 phần:

Phần I: Cách đặt vấn đề.

Phần II: Lịch sử và tính chất văn hóa Việt Nam.

Phần III: Nguy cơ của văn hóa Việt Nam dưới ánh phát xít Nhật, Pháp.

Phần IV: Vấn đề cách mạng văn hóa Việt Nam.

Phần V: Nhiệm vụ cần kíp của những nhà văn hóa mác xít Đông Dương và nhất là của những nhà văn hóa mác xít Việt Nam.

Đề cương văn hóa năm 1943 là bản tuyên ngôn của một nền văn hóa cách mạng Việt Nam. Sau 80 năm, trải qua bao nhiêu thăng trầm, biến cố của lịch sử, nhưng nhiều luận điểm mang tính tư tưởng lớn trong bản Đề cương văn hóa ngày ấy vẫn có giá trị định hướng cho sự phát triển lý luận và thực tiễn văn hóa trong tình hình mới.

Nhìn lại lịch sử, năm 1943 là thời điểm hội tụ và phát triển khá mạnh mẽ của các trào lưu tư tưởng, văn hóa ở Việt Nam. Nhiều tác phẩm lớn, với nhiều tác giả tiêu biểu xuất hiện trên văn đàn. Đó là cơ sở lý luận trực tiếp cho sự xuất hiện của Đề cương văn hóa 1943. Về thực tiễn cách mạng, sau 13 năm ra đời và lãnh đạo các phong trào đấu tranh vô cùng quyết liệt, Đảng Cộng sản Việt Nam đã trưởng thành cả về chính trị, tư tưởng và tổ chức. Học thuyết Mác - Lênin đã từng bước thâm nhập vào lĩnh vực văn hóa, vũ trang về lý luận cho sự phát triển của nền văn hóa cách mạng. Nhờ đó, Đảng Cộng sản Việt Nam đã ý thức được phép biện chứng trong tác động trở lại của văn hoá đối với đời sống kinh tế, chính trị. Vì vậy, ngay trong phần mở đầu của Đề cương đã xác định: "Mặt trận văn hoá là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hoá) ở đó người cộng sản phải hoạt động”.

Mặt khác, năm 1943 tình hình thời cuộc đang chuyển vào đêm trước của cuộc cách mạng xã hội. Đứng trước sứ mệnh lịch sử chuẩn bị cho một cuộc cách mạng sẽ diễn ra 2 năm sau đó, nhiều vấn đề trên lĩnh vực văn hóa, tư tưởng được đặt ra, đòi hỏi Đảng Cộng sản Việt Nam phải giải quyết.

Như vậy, về lý luận và thực tiễn đã hội đủ điều kiện cho sự ra đời của bản Đề cương văn hóa mới. Sự ra đời của Đề cương văn hóa Việt Nam vào năm 1943 là một tất yếu lịch sử. Mặc dù, do hạn chế của điều kiện xã hội lịch sử lúc bấy giờ, Đề cương văn hóa Việt Nam năm 1943 còn có những điểm chưa thật sự trọn vẹn. Thế nhưng, những tư tưởng cơ bản trong Đề cương đã được kiểm nghiệm trong thực tiễn 80 năm qua và được thực tiễn khẳng định.

Tư tưởng xuyên suốt trong Đề cương là ba nguyên tắc vận động của cuộc vận động văn hoá mới: “Dân tộc hóa”, “Đại chúng hóa”, “Khoa học hóa”.

“Dân tộc hoá” là nguyên tắc được đặt ở vị trí số 1 trong Đề cương. Nội dung của nguyên tắc này nhấn mạnh “chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa, khiến cho văn hoá Việt Nam phát triển độc lập”. Về phương diện chính trị, nguyên tắc này đã thôi thúc tầng lớp trí thức tham gia vào cuộc cách mạng xã hội trên lĩnh vực tư tưởng, văn hóa. Văn hóa được xem là một mặt trận có mối quan hệ khăng khít với chính trị và các mặt trận khác. Đúng như Hồ Chí Minh đã nói: "dân tộc bị áp bức thì văn nghệ cũng mất tự do. Văn nghệ muốn tự do thì phải tham gia cách mạng". Về phương diện khoa học, nguyên tắc này đã định hướng cho sự phát triển của văn hóa, xác định rõ tính chất của nền văn hóa mới.

Đề cương về văn hoá 1943 cùng với hoạt động của Hội Văn hoá cứu quốc, gần như tuyệt đại bộ phận đội ngũ trí thức khoa học và nghệ thuật của dân tộc đều hướng về cách mạng và tham gia cách mạng, góp phần tạo nên thắng lợi của cách mạng tháng Tám -1945. Thắng lợi của cuộc cách mạng vĩ đại đó cũng là thắng lợi của một nền văn hóa mới.

Đại chúng hoá là nguyên tắc ở vị trí số 2 trong Đề cương văn hóa Việt Nam 1943. Nội dung của nguyên tắc là “chống mọi chủ trương hành động làm cho văn hoá phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng”. Nhiều nhà nghiên cứu đã nhận xét rằng, nguyên tắc này góp phần tiếp tục sứ mệnh lật sâu, đào sâu xuống các nền tảng của đại chúng, nhằm đưa văn hoá vào quần chúng, đưa quần chúng vươn dần lên, hướng tới các mục tiêu từ thấp lên cao của tiếp nhận và sáng tạo văn hoá. Chính nhờ vào các kết quả của Đại chúng hoá mà ngay sau năm 1945, nền văn học - nghệ thuật dân tộc đã tạo được một chuyển đổi nhanh chóng.

Khoa học hoá là nguyên tắc ở vị trí số 3 trong bản Đề cương văn hóa Việt Nam 1943. Ngày nay, không hiểu từ đâu, vị trí này đã bị thay đổi và gọi theo thói quen là "Dân tộc, Khoa học, Đại chúng". Tuy nhiên, sự thay đổi vị trí không đúng đó cũng có ý đề cao vai trò của tính khoa học. Nội dung của nguyên tắc này là “chống lại tất cả những cái gì làm cho văn hoá trái khoa học, phản tiến bộ”. Nguyên tắc này đặt ra yêu cầu phải vận dụng chủ nghĩa Mác để phân tích lịch sử văn hoá dân tộc và thực trạng văn hoá hiện thời. Từ đó đề ra phương hướng phát triển văn hoá "tân dân chủ". Nguyên tắc này trong tổng thể của 3 nguyên tắc đã trở thành công cụ cho nhận thức và hành động của các giới văn hoá mang tính cách mạng triệt để ở thời điểm tiền cách mạng.

Ba nguyên tắc Dân tộc hoá, Đại chúng hoá, Khoa học hoá được nêu trong Đề cương về văn hoá Việt Nam năm 1943, không những chỉ đáp ứng kịp thời các nhu cầu cấp thiết nổi lên trong một thời điểm trọng đại của lịch sử, mà còn góp phần tạo cơ sở lý luận cho sự nghiệp xây dựng một nền văn hoá cách mạng Việt Nam trong 80 năm qua.

Ngày nay, xu thế hội nhập, hợp tác quốc tế đang đặt ra nhiều vấn đề về văn hóa. Đặc biệt, trong văn hóa giáo dục đã và đang xuất hiện những khuynh hướng có nguy cơ xa rời các nguyên tắc đã được xác định trong Đề cương văn hóa 1943. Nổi cộm nhất là khuynh hướng tư duy hướng ngoại một cách cực đoan trong quá trình đổi mới giáo dục.

Sau khi hệ thống xã hội chủ nghĩa theo mô hình cũ ở Liên Xô và các nước Đông Âu bị sụp đổ, trong tư duy của một số người đã có sự hoài nghi về mô hình giáo dục xã hội chủ nghĩa và chuyển hướng sang theo đuổi mô hình giáo dục của các nước phương Tây. Những năm gần đây, trong xu thế hội nhập quốc tế, toàn cầu hóa, nhất là từ sau khi Việt Nam gia nhập WTO, nhiều vấn đề mới về giáo dục đã và đang đặt ra. Một số nhà khoa học đã lên tiếng đề xuất các giải pháp khác nhau về cải cách giáo dục. Trong đó có những ý kiến đề nghị “dỡ ra làm lại từ đầu”, có ý kiến đề nghị “đổi mới tận gốc” nền giáo dục hiện nay. Lại có quan điểm cải cách giáo dục Việt Nam theo mô hình giáo dục của các quốc gia khác trên thế giới. Mặc dù, những quan điểm đó có thể có những yếu tố hợp lý nhất định, nhưng hệ quả của nó là đã tạo ra một làn sóng tư tưởng hướng ngoại, tác động mạnh mẽ đến quá trình đổi mới giáo dục ở Việt Nam. Cốt lõi của tư duy hướng ngoại trong đổi mới giáo dục là tìm kiếm những mô hình giáo dục của các quốc gia phát triển làm chuẩn để xây dựng nền giáo dục Việt Nam theo các mô hình đó. Trong thực tế, khó có thể tìm được một mô hình giáo dục chuẩn cho mọi quốc gia. Một mô hình giáo dục được gọi là chuẩn của quốc gia này nhưng lại không phù hợp với quốc gia khác, hoặc phù hợp về mặt này nhưng lại không phù hợp về mặt khác. Vì vậy, tư duy hướng ngoại trong đổi mới giáo dục ngày càng bộc lộ nhược điểm không thể khắc phục được. Điều đó, một lần nữa khẳng định rằng, đổi mới giáo dục hiện nay không thể xa rời các nguyên tắc đã được xác định trong Đề cương văn hóa 1943.

Theo nguyên tắc đó, đổi mới giáo dục hiện nay phải đặt tính dân tộc lên hàng đầu. Tuy nhiên, tính dân tộc ngày nay phải đặt trong mối quan hệ thời đại và có định hướng rõ ràng. Để làm được điều đó, cần phải chuyển tư duy hướng ngoại sang tư duy hướng nội trong quá trình đổi mới giáo dục. Nghĩa là, phải đổi mới trên cơ sở thực trạng giáo dục Việt Nam. Đổi mới phải dựa trên cơ sở triết lý giáo dục Việt Nam, phải phù hợp với quy luật phát triển của lịch sử giáo dục Việt Nam, văn hoá Việt Nam, phù hợp với trình độ phát triển của con người và xã hội Việt Nam. Nền giáo dục Việt Nam phải tự mình xây dựng nên chuẩn giáo dục Việt Nam chứ không chạy theo các mô hình chuẩn từ bên ngoài. Mọi giá trị quốc tế, mọi thành tựu của khoa học giáo dục tiến bộ trên thế giới phải được chọn lọc, xử lý chuyển hoá phù hợp với chuẩn giá trị Việt Nam. Mục tiêu đổi mới giáo dục phải hướng tới xây dựng thành công nền giáo dục tiên tiến mang đậm bản sắc dân tộc, nền giáo dục xã hội chủ nghĩa hoàn toàn Việt Nam.

Xây dựng nền giáo dục xã hội chủ nghĩa hoàn toàn Việt Nam là một mục tiêu chiến lược đã được khẳng định xuyên suốt trong các thời kỳ lịch sử của cách mạng Việt Nam. Mặc dù mô hình chủ nghĩa xã hội cũ ở Liên Xô và Đông Âu sụp đổ, mặc dù tình hình thế giới và trong nước có nhiều tác động vô cùng phức tạp đến sự phát triển của giáo dục, Đảng Cộng sản Việt Nam vẫn kiên quyết khẳng định: "Giữ vững mục tiêu xã hội chủ nghĩa trong nội dung, phương pháp giáo dục - đào tạo, trong các chính sách, nhất là chính sách công bằng xã hội. Phát huy ảnh hưởng tích cực, hạn chế ảnh hưởng tiêu cực của cơ chế thị trường đối với giáo dục - đào tạo. Chống khuynh hướng "thương mại hoá", đề phòng khuynh hướng phi chính trị hoá giáo dục - đào tạo. Không truyền bá tôn giáo trong trường học"[1, tr.29]. Đây là quan điểm định hướng chiến lược cho sự phát triển của nền giáo dục nước nhà trong thời kỳ công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.

Quan điểm đó đã chỉ ra mục tiêu, nhiệm vụ, nội dung và tính chất tiên tiến của nền giáo dục xã hội chủ nghĩa trong thời kỳ mới. Nền giáo dục xã hội chủ nghĩa phải hướng vào thực hiện mục tiêu xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện có lý tưởng xã hội chủ nghĩa, có đạo đức trong sáng, có ý chí kiên cường xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; phải đấu tranh chống các hiện tượng tiêu cực, khuynh hướng "thương mại hoá", đề phòng khuynh hướng phi chính trị hoá giáo dục - đào tạo, không truyền bá tôn giáo trong trường học.

Trước tình hình mới về thời cơ và thách thức, Nghị quyết số 29-NQ/TƯ, Hội nghị lần thứ Tám Ban chấp hành Trung ương Khóa XI đã xác định “Xây dựng nền giáo dục mở, thực học, thực nghiệp, dạy tốt, học tốt, quản lý tốt; có cơ cấu và phương thức giáo dục hợp lý, gắn với xây dựng xã hội học tập; bảo đảm các điều kiện nâng cao chất lượng; chuẩn hóa, hiện đại hoá, dân chủ hóa, xã hội hóa và hội nhập quốc tế hệ thống giáo dục và đào tạo; giữ vững định hướng xã hội chủ nghĩa và bản sắc dân tộc. Phấn đấu đến năm 2030, nền giáo dục Việt Nam đạt trình độ tiên tiến trong khu vực” [2, tr.121].

Quá trình xây dựng nền giáo dục Việt Nam tiên tiến phải gắn với định hướng phát triển văn hóa theo tinh thần Nghị quyết Đại hội XIII của Đảng: “Phát triển con người toàn diện và xây dựng nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc để văn hoá, con người Việt Nam thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc” [3, tr.115].

Theo tinh thần đó, quá trình đổi mới giáo dục phải tiếp tục giữ vững mục tiêu xã hội chủ nghĩa của nền giáo dục trong tình hình mới. Đó là nền giáo dục tiên tiến, mang đậm bản sắc dân tộc, đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Tính chất tiên tiến của nền giáo dục được thể hiện ở chính sách công bằng xã hội trong giáo dục - đào tạo. Tạo điều kiện để ai cũng được học hành. Người nghèo được Nhà nước và cộng đồng giúp đỡ để học tập. Bảo đảm điều kiện cho những người học giỏi phát triển tài năng.

Tiêu chí đầu tiên để đánh giá nền giáo dục tiên tiến đó là nền giáo dục xã hội chủ nghĩa. Nền giáo dục tiên tiến nhất thiết phải đứng vững trên lập trường quan điểm của chủ nghĩa Mác -Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh về giáo dục. Trong bối cảnh hội nhập, toàn cầu hóa, nhiều học thuyết, nhiều khuynh hướng quan điểm khác nhau liên tục xuất hiện, nếu xa rời hoặc sao nhãng những vấn đề cơ bản của chủ nghĩa Mác -Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và quan điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về giáo dục là sẽ bị mất phương hướng. Một nền giáo dục được coi là tiên tiến, là chuẩn hoá không đơn giản chỉ ở mức độ hiện đại của nó mà quan trọng hơn là ở tính chất và gianh giới phát triển của nền giáo dục đó, không đi sau sự phát triển của xã hội, không chệch hướng vượt ra ngoài mục tiêu chính trị và điều kiện xã hội lịch sử cụ thể của quốc gia. Nền giáo dục tiên tiến là nền giáo dục có tốc độ phát triển tương thích với tốc độ phát triển của xã hội, có tác dụng đón trước sự phát triển, dẫn dắt từng bước cho sự phát triển của xã hội. Nghĩa là, nền giáo dục tiên tiến phải là nền giáo dục đảm bảo được tính lịch sử, tính giai cấp, tính khoa học, dân tộc và đại chúng.

Nền giáo dục tiên tiến phải được thể hiện trong mục tiêu và chính sách công bằng xã hội về giáo dục. Một trong những mục tiêu quan trọng của nền giáo dục tiên tiến là tạo ra sự bình đẳng về cơ hội học tập, ở đó ai cũng được học hành, ai cũng có cơ hội để phát triển hoàn toàn phẩm chất, năng lực của cá nhân đáp ứng yêu cầu của xã hội.

Nền giáo dục tiên tiến là nền giáo dục luôn cập nhật các xu hướng phát triển của lý luận và thực tiễn giáo dục thời đại, của cuộc cách mạng công nghiệp 4.0. Trong xu thế hội nhập quốc tế, nền giáo dục tiên tiến phải chủ động nắm bắt được những thời cơ và vượt qua được những thử thách do quá trình hội nhập sinh ra, phải vươn lên ngang tầm khu vực và quốc tế, phải sánh vai cùng các cường quốc năm châu theo mong ước của Hồ Chí Minh. Trong bối cảnh của cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ tư, nền giáo dục tiên tiến phải cập nhật thành tựu của khoa học và công nghệ hiện đại, thực hiện số hóa, xây dựng nhà trường thông minh, đi trước, đón đầu sự phát triển của xã hội.

Một trong những mục tiêu, nhiệm vụ quan trọng của nền giáo dục tiên tiến là giữ vững và phát huy bản sắc văn hoá dân tộc. Ngay trong ngày khai giảng năm học đầu tiên của nước Việt Nam dân chủ cộng hoà, tháng 9 năm 1945, Hồ Chí Minh đã gửi thư cho học sinh, sinh viên các nhà trường trong toàn quốc tự hào công bố: “từ giờ phút này trở đi các em bắt đầu được nhận một nền giáo dục hoàn toàn Việt Nam” [4, tr.32]. Đây vừa là lời tuyên ngôn cho sự ra đời của một nền giáo dục mới, vừa là một tư tưởng chiến lược định hướng cho sự phát triển của nền giáo dục cách mạng Việt Nam. "Một nền giáo dục hoàn toàn Việt Nam", đó là nền giáo dục mà chúng ta đã thực hiện, đang thực hiện và sẽ còn phải tiếp tục thực hiện.

Như vậy, nền giáo dục tiên tiến, mang đậm bản sắc dân tộc là một nền giáo dục xã hội chủ nghĩa "hoàn toàn Việt Nam" trong tình hình mới. Thực chất đổi mới căn bản, toàn diện nền giáo dục là tiếp tục thực hiện tư tưởng Hồ Chí Minh về xây dựng một nền giáo dục hoàn toàn Việt Nam trên cơ sở nguyên tắc “Dân tộc hóa”, “Đại chúng hóa”, “Khoa học hóa”.

Mặc dù 80 năm đã trôi qua, tình hình thế giới và trong nước đã có nhiều biến đổi, Đề cương văn hóa Việt Nam 1943 có những điểm không còn phù hợp với thực tiễn, nhưng ba nguyên tắc “Dân tộc hóa”, “Đại chúng hóa”, “Khoa học hóa” vẫn tiếp tục định hướng cho quá trình đổi mới giáo dục. Trong từng giai đoạn lịch sử cụ thể, ba nguyên tắc đó đã được vận dụng trong lĩnh vực giáo dục với những tên gọi khác nhau cho phù hợp với thực tiễn. Nội hàm của các nguyên tắc đó cũng được vận động, phát triển cùng với sự vận động phát triển của thực tiễn lịch sử, của phương thức sản xuất, của trình độ dân trí và của xu thế thời đại. Tư tưởng đó đã trở thành cơ sở phương pháp luận định hướng cho sự phát triển lý luận và thực tiễn giáo dục Việt Nam trên con đường tiến lên chủ nghĩa xã hội. Ngày nay, trong xu thế toàn cầu hoá, tư tưởng về xây dựng nền giáo dục dân tộc, dân chủ nhân dân đã được Đảng ta phát triển mở rộng và vẫn tiếp tục soi sáng con đường hội nhập, hợp tác quốc tế của nền giáo dục Việt Nam trong tình hình mới.

PGS.TS. Trần Đình Tuấn - Viện Nghiên cứu hợp tác phát triển giáo dục