Bên bờ Mã Giang - Nơi "gửi lại" tuổi thanh xuân của 64 giáo viên, học sinh

Sông Mã – dòng sông mẹ bao đời chở nặng phù sa mà bồi đắp nên xóm nên làng trù phú. Cầu Hàm Rồng hiên ngang hiện trong tầm mắt. “Cây cầu sắt nhỏ” lừng lẫy ghi danh vào những trang sử hào hùng của dân tộc. Nếu cứ thả hồn mình vào cảnh sắc thiên nhiên tươi đẹp theo hành trình “ngược xuôi sông Mã”, miên man kiếm tìm điệu hò sông Mã phóng khoáng, dung dị thì mấy ai biết được rằng, nơi đây từng là “tọa độ lửa”, “điểm nghẽn” lý tưởng cho giặc Mỹ trút mưa bom bão đạn, gieo rắc mất mát, đau thương.

Bia đá ghi mốc lịch sử ngày 14/6/1972, máy bay Mỹ đã ném bom sát hại các giáo viên, học sinh trường Y Sĩ, và trường Sư phạm 7 + 3 Thanh Hóa trên Công trường đắp đê Sông Mã.

Trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, cầu Hàm Rồng - sông Mã có một vị trí chiến lược vô cùng quan trọng, được coi như một “yết hầu” giao thông và trở thành một mục tiêu tấn công của không quân Mỹ, nhằm ngăn chặn sự chi viện của quân dân miền Bắc cho đồng bào miền Nam.

Năm 1965 khi mở cuộc chiến tranh phá hoại bằng không quân và hải quân ra miền Bắc, Mỹ đã coi cầu Hàm Rồng là điểm tấn công cốt tử nhằm cắt đứt tuyến đường giao thông huyết mạch chi viện của miền Bắc cho miền Nam. Chỉ trong 2 ngày mùng 03 và 04/4/1965, Mỹ huy động 454 lượt máy bay ném bom rải thảm xuống mảnh đất này.

Trong cuộc chiến đó, quân và dân Hàm Rồng đã làm nên chiến công lịch sử khi bắn hạ 47 máy bay bằng một lưới lửa phòng không kiên trung, đanh thép. Từ đó Hàm Rồng đã được lịch sử lựa chọn là nơi đối đầu quyết liệt nhất của không lực Hoa Kỳ với lực lượng phòng không của quân và dân ta.

Năm 1972 trong chiến tranh phá hoại lần 2, Mỹ vẫn điên cuồng trút xuống cây cầu Hàm Rồng hàng trăm ngàn tấn bom đạn. Chùa chiền, miếu mạo, nhà thờ, bệnh viện, trường học…tất cả đều trở thành mục tiêu ném bom.

Trong những cuộc ném bom tàn khốc của đế quốc Mỹ, vụ ném bom tàn sát đẫm máu của giặc Mỹ ở đê Nam Ngạn buổi sáng ngày 14/6/1972 là minh chứng cho tội ác chiến tranh.

Mùa hè năm ấy đến sớm, nước sông Mã dâng cao, trong khi trước đó mấy tháng, bom Mỹ phá cầu Hàm Rồng đã làm đê sông Mã bị tàn phá nghiêm trọng. Nguy cơ vỡ đê, ngập lụt khắp thị xã Thanh Hóa và vùng phụ cận là rất lớn. Để đảm bảo tuyến giao thông huyết mạch phục vụ chiến trường miền Nam và phòng chống lũ lụt ngay trong thời điểm máy bay Mỹ đánh phá dữ dội, chính quyền tỉnh Thanh Hóa vẫn phải huy động lực lượng khẩn cấp bồi đắp đoạn đê sông Mã xung yếu từ Nam Ngạn đến Hàm Rồng.

Cũng trong thời gian này, Kì thi cuối cấp các trường cấp III và trung học đã hoàn thành, nhiều người, trong đó đa phần là nam sinh vừa tốt nghiệp phổ thông, kể cả những giáo sinh, giáo viên đã từ biệt quê hương đi vào tuyến lửa theo lời gọi của miền Nam ruột thịt. Trong các trường trung học chuyên nghiệp chỉ còn những nữ sinh đang thu xếp hành lý về nghỉ hè. Đúng lúc ấy thì có công lệnh điều động mọi người, chủ yếu là các cô giáo trong thị xã Thanh Hóa, giáo sinh trường sư phạm 7 +3 đang sơ tán trên Vĩnh Lộc, nữ sinh trường trung cấp Y và dân quân tự vệ huyện Đông Sơn đi đắp đê ứng cứu sông Mã.

Địa điểm đắp đê là đoạn đê hữu sông Mã, cách chân cầu Hàm Rồng chừng 1km. Trong bối cảnh chiến tranh ác liệt, công trường lại nằm trong vùng trọng điểm đánh phá của giặc Mỹ nên Ban chỉ huy công trường phân công cứ 5 người làm một hầm chữ A dọc theo chân đê để tránh bom đạn. Các hoạt động đắp đê diễn ra vào ban đêm, nhưng để đảm bảo an toàn, bí mật và ưu tiên cho việc thông xe qua tiền tuyến, đoàn dân công quyết định chuyển giờ đắp đê vào lúc tảng sáng.

Lực lượng tham gia đắp đê lúc đó có hơn 2 nghìn người, trong đó riêng huyện Đông Sơn có một nghìn người, còn lại là giáo viên, sinh viên, học sinh của các trường ở thị xã Thanh Hóa như trường y sĩ, trường sư phạm 7+3 Thanh Hóa, giáo viên các cấp ở thị xã lúc bấy giờ và dân công của một số huyện lân cận vì những lực lượng khác đã tham gia vào các đơn vị chiến đấu bảo vệ cầu Hàm Rồng.

Những thành viên trong nhóm TẤM LÒNG NGƯỜI THỦY LỢI chụp ảnh bên cây đa do nhóm trồng những năm về trước bên cạnh Bia tưởng niệm.

Theo Văn bản báo cáo ngày 18-6-1972 của ông Lê Hữu Hinh, nguyên Quyền Chủ tịch UBND tỉnh Thanh Hóa, lúc đó là Trưởng Ty Thủy lợi phụ trách hàn đê Nam Ngạn (trích đăng trong cuốn sách “Hàm Rồng - Biểu tượng của người Thanh Hóa, ký tư liệu của nhà văn Từ Nguyên Tĩnh) ghi chép lại:

Đắp đoạn đê dài 1.330 mét, được mở rộng mặt đường, rộng 15 - 20 mét, khối lượng 40.942m3, trong đó có 11 hố bom phải lấp. Tỉnh quyết định điều động lực lượng hàn gắn mặt đường trong 10 ngày phải xong. Cơ giới chịu trách nhiệm 9.352m3, còn lại huy động 5.000 người các lực lượng, bao gồm: 600 giáo viên huyện Quảng Xương, 250 giáo viên huyện Đông Sơn, 100 giáo viên thị xã Thanh Hóa, 400 người Trường Trung cấp Nông nghiệp Thanh Hóa, 400 người Trường Trung cấp Y sĩ Thanh Hóa, 100 người Trường Trung cấp Thương nghiệp Thanh Hóa, 100 người cán bộ y tế, 430 người của Trường Sư phạm 7+3 Quảng Xương, 1.000 người dân công nghĩa vụ huyện Đông Sơn, 1.200 người dân công nghĩa vụ huyện Quảng Xương, 400 người dân công thị xã...

Ban chỉ huy công trường do chủ tịch thị xã làm trưởng ban, 1 phó ty thủy lợi làm phó ban, 14 cán bộ kỹ thuật và chỉ đạo, thành lập ngày 30-5-1972, ngày 3-6 ra quân. Do địch thường xuyên đánh phá nên lực lượng được chia ra 3 ca, mỗi ca không quá 2.500 người. Thời gian buổi sáng không quá 9 giờ, chiều 16 giờ. Báo động phòng không bằng các phương tiện: báo động ở các đơn vị pháo, loa truyền thanh và cảnh giới bằng mắt thường. Theo đúng kế hoạch, ngày 3-6, một số đơn vị đã tiến hành thi công. Ngày 13-6 làm việc tại công trường là 2.741 người.

Sáng ngày 14-6 có mặt ở công trường là 2.120 người, rải trên tuyến đê dài 1.500m (không kể lấy đất ở ruộng lầy phải dùng thuyền). Đến 9 giờ, một số đơn vị đã về nghỉ, số còn lại ở hiện trường là 1.697 người. 9 giờ 10 phút, quân địch cho 8 máy bay các loại: F4, A6, A7 đánh bom vào đê Nam Ngạn, cách làng 270m (đây là đoạn đê mà B52 đánh vào lúc 2 giờ 30 phút ngày 24-4-1972 làm 9 người chết, 7 người bị thương...). Có 841 người nằm trong khu vực bom nổ.

Tổng số người chết là 64 (57 nữ, 7 nam); 26 người bị thương nặng, 187 người bị thương nhẹ thuộc các đơn vị: trường y, Trường Sư phạm 7+3, phòng giáo dục thị xã. Trong đó, trường y có 32 người chết, 16 người mất tích; Trường Sư phạm 7+3 có 24 người chết, phòng giáo dục thị xã có 6 người chết. Những chiếc nón bị xé tan nát bay như cánh bướm, nhặt được 100 cái bẹp dúm dó, áo trẻ con, quần phụ nữ, cuộn len... trong khói cuộn bay mờ mịt. Phần nhiều là tuổi 17 - 22 chưa chồng.

Họ ngã xuống khi tuổi đời còn rất trẻ, chưa kịp đem kiến thức của mình cống hiến cho sự nghiệp trồng người như tâm nguyện. Sau trận thảm sát kinh hoàng đó, hầu hết những người tham gia công trường còn sống đều bị thương, nhưng đều nỗ lực tốt hơn để làm thay công việc và tri ân người nằm xuống. Có nhiều giáo viên bị thương nặng, nhưng sau khi điều trị tại bệnh viện đã vội vã trở lại bục giảng vì nhớ trường lớp và học trò.

Hiện nay Chủ đầu tư đang đẩy nhanh tiến độ để hoàn thiện dự án

Những con số thống kê, vài dòng miêu tả nhưng đủ khiến những người đang sống hôm nay thấm thía hơn về tội ác chiến tranh, từ đó càng biết trân trọng cái giá của hòa bình. Để cầu Hàm Rồng vững nhịp nối đôi bờ sông Mã, đó là sự hy sinh xương máu, là tuổi trẻ - thanh xuân của biết bao người gửi lại đất mẹ. Khắc ghi công lao, tri ân sự hy sinh anh dũng ấy, khu tưởng niệm các giáo viên và học sinh hy sinh ngày 14-6-1972 đã được xây dựng tại đê sông Mã, phường Nam Ngạn, TP Thanh Hóa. Nơi đây đã trở thành “địa chỉ đỏ” về giáo dục truyền thống, cách mạng cho các thế hệ trẻ, di tích lịch sử - văn hóa - tâm linh, nơi chứa đựng huyền thoại thiêng liêng và cao cả về công lao, đóng góp của đất và người xứ Thanh trong lịch sử dân tộc.

Trải qua 52 năm, chiến tranh đã lùi vào quá khứ. Mảnh đất Nam Ngạn, Hàm Rồng năm xưa giờ đã thành nơi chứa đựng những huyền thoại cao cả, linh thiêng. Khắc ghi công lao, tri ân sự hy sinh anh dũng của các dân công, giáo viên, học sinh đã hy sinh ngày 14/6/1972 trên công trường đắp đê sông Mã, tỉnh Thanh Hóa đã quyết định đầu tư xây dựng công viên tưởng niệm các giáo viên và học sinh hy sinh ngày 14/6/1972 tại đê sông Mã, Phường Nam Ngạn, thành phố Thanh Hóa.

Thực hiện Công văn số 4113-CV/VPTU, ngày 03/4/2019 của Văn phòng Tỉnh ủy V/v “Chủ trương điều chỉnh quy hoạch chi tiết và đầu tư Dự án khu công viên tưởng niệm các giáo viên và học sinh đã hy sinh tại đê sông Mã, phường Nam Ngạn, thành phố Thanh Hóa”; nhằm thể hiện sự tri ân của thế hệ trẻ đối với những giáo viên và học sinh đã hy sinh ngày 14/6/1972 tại đê sông Mã, Phường Nam Ngạn, thành phố Thanh Hóa. Ban Thường vụ Tỉnh đoàn phát động cuộc vận động xây dựng Công viên tưởng niệm các giáo viên và học sinh đã hy sinh tại đê sông Mã, phường Nam Ngạn, thành phố Thanh Hóa.

Sau khi hoàn thành công trình sẽ là địa chỉ đỏ về giáo dục truyền thống, cách mạng cho các thế hệ trẻ, là điểm du lịch văn hóa, lịch sử cách mạng, nơi chứa đựng bao huyền thoại thiêng liêng và cao cả, thu hút sự quan tâm của tuổi trẻ và nhân dân các dân tộc tỉnh Thanh nói riêng và nhân dân cả nước nói chung.

Và với truyền thống uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ người trồng cây. Vốn là đạo lý muôn đời của dân tộc Việt Nam chúng ta. Từ ý nghĩa đó, nhóm tình nguyện “TẤM LÒNG NGƯỜI THỦY LỢI “ ra đời với mong muốn là cầu nối nhằm kêu gọi sự quan tâm chia sẻ của các tổ chức, cá nhân những người hảo tâm trong và ngoài tỉnh.

Đây là nhóm người công tác trong ngành thủy lợi đã nghỉ hưu, luôn đau đáu về việc 64 người là giáo viên, sinh viên các trường y và trường cao đảng sư phạm hy sinh ngày 14/6/1972 khi đang làm nhiệm vụ đắp đê, (việc này thuộc về chính quyền tỉnh)

Xuất phát từ tâm nguyện nhiều năm của nguyên lãnh đạo ngành thủy lợi trong đó: ông Trịnh Ngọc Bích nguyên chủ tịch UBND tỉnh, nguyên GĐ ty thủy lợi Thanh Hóa, ông Lê Hữu Hinh nguyên Quyền chủ tịch UBND Thanh Hoá, Nguyên giám đốc sở Thủy Lợi Thanh Hóa, ông Phùng Sỹ Các nguyên Thường vụ tình uỷ, nguyên GĐ sở KH đầu tư, nguyên GĐ sở Thủy Lợi, ông Phan Đình Phùng nguyên tỉnh uỷ viên, nguyên GĐ sở NN&PTNT Thanh Hoá , nguyên cục trường XDCT bộ NNPTNT, ông Nguyễn Xuân Tân , nguyên PGĐ sở Thủy Lợi.

Sau khi tỉnh Thanh Hóa xây dựng bia tưởng niệm 64 liệt sỹ thì ngày 17/9/2011, nhóm TẤM LÒNG NGƯỜI THỦY LỢI đã trồng một cây đa và một cây đề tại vị trí bia tưởng niệm và có mong muốn xây dựng nơi đây Là địa chỉ đỏ để giáo dục cho thế hệ mai sau về cuộc kháng chiến chống mĩ cứu nước nói chung và công tác phòng chống thiên tai của ngành thủy lợi nói riêng.

Đến nay nhiều người trong nhóm đã mất, một số thì tuổi đã cao, riêng bác Phan Đình Phùng năm nay đã ngoài 70, tiếp tục thực hiện ý nguyện của các bác đi trước, góp một phần công sức của mình vào công trình này, nên đã tập hợp những người trong ngành thủy lợi chung tay đóng góp vào công trình sớm hoàn thành bằng bức thư ngỏ với TẤM LÒNG NGƯỜI THỦY LỢI.

Ngoài kinh phí chính từ chủ đầu tư là UBND tỉnh Thanh Hóa. Mục đích của cuộc vận động là để hỗ trợ xây dựng thêm một vài hạng mục phù hợp và mang đấu ấn Ngành thủy lợi.

Mọi sự quan tâm từ nhà hảo tâm xin vui lòng thông tin về ban vận động qua ông Nguyễn Viết Thùy, điện thoại 0912471020

Cần biết thêm thông tin xin liên hệ số máy trưởng ban vận động ông: Phan Đình Phùng  0913 293 467.

*Bài viết sử dụng tư liệu trong cuốn sách “90 năm Đảng bộ tỉnh Thanh Hóa (1930-2020) - Những dấu ấn và thành tựu nổi bật” (Hội Khoa học lịch sử Thanh Hóa); cùng một số nguồn khác.

Nguyễn Viết Thùy